بایگانی ماهیانه: دی ۱۳۹۱

فرش ابريشمـي قم ” ازگرانترین انواع فرش هاي دستباف دنيا و از مهمترين کالاهـاي صادراتـي کشـوربعد ازنفت وگاز محسوب  مي شود که در چند سال گذشته به تحریم با رونـد نزولـي در صادرات روبروست.

    حسن جمشيدي ها رئيس سازمان بازرگاني استان قم ، فرش ابريشم قم را به لحاظ کيفيت ، تنـوع رنگ آمیزی و طرح  جزو بهترين فرش هاي دستباف مي داند ومي گويد گران بها ترين فرش هاي بافته شده ابریشم مختص به استان قـم است و در مقايسه با فرش ساير استان ها ، از شاخص و کيفيت بسیار بالايي برخوردار است .

    او ، با بيان اينکه هم اکنون ۹۵ درصد فرش استان به خارج از کشور صادر مي شود بیش ترين مشتریان فرش ابريشم قم را از کشورهاي اروپايي ، آمريکا ، ژاپن و کانادا دانست .

    جمشيدي ها ، رکود حاکم بر اقتصاد جهاني و سرايت آن به فرش استان قم و کمبود نقدینگی   را در توليـد از بزرگ ترين مشکلات توليد و توسعه صادرات فرش مي داند و مي گويد سازمان بازرگاني به دنبال ايجـاد بازاري مشخص براي فرش است تا از اين طريق سرمايه و سود بيشتري به بافندگان فرش برسد.

    رئيس سازمان بازرگاني استان ، با اشاره به اينکه بايد يکسري اقدامات مناسب و لازم جهت بازاريابي فرش انجام پذيرد  گفت سليقه يابي مصرف کننده قبل از اقدام به هر نوع توليد به عنوان مهمی  در بهبـود وضـع تعداد تولید و کيفيت تولید در صادرات فرش در قم حساب مي شود علاوه بر آن توجه به توليد، مشتري مداري و رقابت درکنار يکديگر مي تواند موجب رونق فرش استان شود .

    جمشيدي ها همچنين گفت :جايزه صادراتي درگذشته سه درصد بوده که اکنون به پنج درصـد افـزايش يافته و اين درحالي است که چنين رقمي نمي تواند خسارت توليد و صادرات فرش را جبران کند. .

    او درجواب به سوال خبرنگار ما درخصوص آموزش و ارتقاء تخصص بافندگان فرش استان قم مي گويد از شش سال گذشته تاکنون۹۰ دوره آموزش بهبافي فرش در بخش های استان قم فرش انجام شوده است و تا پايان امسال هم ۲۰دوره آموزشي ديگر برگزار خواهد شد .

    جمشيدي ها بااشاره به اين نکته که حدود ۳۷ هزار نفر در قم بصورت مستقيم و غيرمستقيم از راه توليد فرش خرج خود را درمي  آورد گفت حدود هفت هزارنفر از قالي بافان استان عضو بيمه تامين اجتماعـي هستنـد و ساير افراد هم زيرپوشش کميته امداد امام خميني و با ساير نهادها مي باشند .

 اين درحالي است که غلامرضا اخوان رئيس اتحاديه توليدکنندگان فرش دستباف قم مي گويد کمبود پول از مهم ترین مشکل توليدکنندگان فرش است. .

    او ابراز اميدواري مي کند اين نقص با کمک دولت و با اسرار مسولان این مشکل  رفع می شود.

    اخوان بابيان اينکه قيمت تمام شده بافت فرش در ايران در مقايسه با کشورهاي رقيب بيش تر است گفت اگرچه فرش ابريشم قم داراي اصالت است اما قيمت بالاي تمام شده فرش موجب شده تا فروش آن در خارج از کشور کم شود.

    او کمک دولت را در اين خصوص واجب دانست و گفت درصورتي که دولت با ارائه راهکاري نسبت به کاهش هزينه هاي بافت فرش، توليدکنندگان را ياري کند مي توان به ارتقاء جايگاه فرش قم در بازارهاي جهاني اميدوار بود .

    اخوان ، طرح ها و نقشه هاي فرش ابريشم قم را منحصر به فرد است و گفت اگر نقشه هاي فرش ثبت جهاني شوند کمک خوبي به توليدکنندگان فرش در قم خواهدشد .

    ابوالفضل رجبيان رئيس اتحاديه صادرکنندگان فرش استان هم دراين خصوص مي گويد پارسال توليدات فرش به نصف کاهش يافت يعني از حدود ۳۰ هزار مترمربع به ۱۵ هزار مترمربع رسيدکه ۹۵ درصدآن فرش ابريشم و پنج درصد آن کلک است .

    او افزود ارزش صادرات فرش قم هم پارسال حدود ۱۵ درصد کل کشور يعني ۶۵ تا ۷۵ ميليون دلار بود .

  است رجبيان ، با بيان اينکـه در سال ۷۳ ميزان صادرات فرش کل کشور حدود ۱۰۰۰۰۰۰۰۰۰دلار بوده و هم اکنون به نصف رسيده است یعنی ۵۰۰۰۰۰۰۰۰ دلار گفت وجود رقبايي مانند هند و چين، تبليغات نادرست و غيرعلمي، بازاريابي نامناسب ، تورم داخل کشور و رکود جهان از علل کاهش توليد و صادرات فرش قم است. .

    غلامرضا مهپور ۶۵ سالـه که بيش از ۴۰ سـال سابقه کار در توليـد فرش دارد در اين خصـوص گفت صادرکننده و بافنـده و توليدکننده و سه رکن اصلي در بازار فرش است که اگر يکي از اين ارکان دچـار مشکل شوند بازار فرش تحت تاثير قرار مي گيرد .

    او افزود توليد فرش بايد مطابق سلیقه مشتري باشد بهترين مواد و بيشترين دقت انجام شـود تا همچنـان فرش قم در جهان بی رقيب ازنظر کيفيت باشد .

    بنابراين مي توان نتيجه گيـري کرد که براي رهايي از وضعیت کنونی در عرصه توليد و صادرات فرش بايد اقدامات جدي و اثاثی صورت پذيرد ازجمله ايجاد صندوق حمايت از توليدکنندگان ، ثبت علائم تجاري روي فرش براي جلوگيري از سوءاستفاده رقبا ، جايگزيني تجارت الکترونيک بجـاي تجارت سنتـي به منظـور افزايش توان در بازاريابي و رقابت ، تعريف حداقل هاي استاندارد فرش براي جلوگيري از کاهش کيفيت و ارزش واقعي فرش ابريشم قم مشخص شود تا جايزه صادراتي بصورت منطقي محاسبه شود ودرنهايت سياست گذاري برنامه ريزي و ارائه راهکارهاي نوين براي توسعه صنعت فرش استان ، مي تواند باعث رشد، رونق و توسعه اين صنعت شود

استان قم در جنوب استان تهران و در مسیر ارتباطی استان های جنوبی با مرکز و شمال کشور واقع شده است. استان قم شامل چهار بخش کهک، جعفرآباد، مرکزی و خلجستان و ۲۵۶ روستا بوده و مرکز آن شهرستان قم می باشد که در مجاورت کویر نمک قرار گرفته است استان قم در جنوب استان تهران و در مسیر ارتباطی استان های جنوبی با مرکز و شمال کشور واقع شده است.

استان قم دارای آب و هوای متنوعی بوده و از وضعیت آب و هوای کویری و بیابانی تا آب و هوای سرد و کوهستانی برخوردار است. بر اساس این تنوع اقلیمی موقعیت های کشاورزی متنوعی در استان بوجود آمده و امکان کشت اکثر محصولات کشاورزی فراهم گشته است.

اکثر روستاییان این استان علاوه بر دامداری و کشاورزی به امر تولید صنایع دستی خصوصاً قالیبافی نيز اشتغال دارند.

ساختار

قالیهای قم ابتدا با استفاده از پشمهای نه چندان ظریف وارد بازار می شدند. و عموماً با رجشمار۴۰ انجام می گرفتند. در سالهای بعد هنرمندان قالیباف قم تحول قالیبافی را به حد تکامل رسانیده و با مهارت و توانایی خاصی مبادرت به بافت فرشهای تمام ابریشم با رجشمار بسیار بالایی نمودند. فرش های نفیس که بدین ترتیب و با این نخهای ظریف ابریشمی به بازار عرضه گردید نیز تحت عنوان گل ابریشم مرسوم شدند. –

سوابق تاریخی

هر چند صنعت قالیبافی از دیرباز بین عشایر و روستاییان قم رایج بوده است. لکن سابقه قالیبافی در قم با شیوه فعلی به اواخر دهه دوم قرن بیستم میلادی یعنی حدود ۸۰ سال قبل می رسد؛ یعنی زمانی که تجار کاشان دارهای قالی را بدانجا برده و کار را در مقیاسی محدود شروع کردند و هنوز بیست سالی از آن نگذشته بود که قالیبافی در آن با ابعادی تجارتی به صورت پیشرفته و قابل ملاحظه ای ارائه طریق داد. اين صنعت بسرعت در شهر قم معمول و رایج شده و به تدریج به روستاهای اطراف نیز گسترش یافت. با اینحال صنعت قالیبافی در بین عشایر شاهسون منطقه از قبل به شیوه ذهنی بافی معمول بوده است.

عامل تعیین کننده برای شناسایی قالی های قم تکنیک کار است زیرا که کاملاً منظم و کامل است. اگر به قالی های جدید با کیفیت عالی (مثلاً قالی های کاشان، تهران، کرمان و غیره) دقیق شویم، در پشت این قالی ها بخصوص در کلفتی پودها، تار و یا گره ها، پاره ای بی نظمی ها را خواهیم دید که البته قابل چشم پوشی اند. این بی نظمی در قالی های قم مطلقاً وجود ندارد و نظم آنها به نحوی است که گاهی انسان را به تردید می اندازد و این تردید تا جایی است که فکر می کند مبادا این قالی با ماشین بافته شده است.

بافت آن بسیار فشرده و بادوام و تار آن از نخ پنبه ای تابیده شده و پود آن نازک تر است. گره ها از پشم زیبای محلی که به نام سبزوار معروف است می باشند. این گره ها بسیار کوچک اند (بطور متوسط در هر دسی متر مربع ۴۰۰۰ تا ۷۰۰۰ گره) و از نوع فارسی باف می باشند. ارتفاع پرزها متوسط و فقط در یک طرف این قالی ها ریشه دیده می شود. ریشه ها دوتایی و به هم تابیده هستند. بعلاوه این ریشه ها بجای این که صاف باشند به نظر می رسند که بطور نامنظمی از قالی بیرون جهیده اند.

– کیفیت

قالیهای قم بسیار بادوام و بیشتر جنبه تزئینی دارند و از بهترین تولیدات قالیهای ایران محسوب می شوند

– طرحهای رایج

طرحهای قالی قم همانند رنگهای مورد استفاده از تنوع و گستردگی خاصی برخوردار است. نقشه های قالی های قدیمی قم را طرح های مشهور به لچک و ترنج شاه عباسی – محرمات- محرابی و شکارگاه تشکیل می دادند این طرح ها که با اقتباس از نقشه های کاشان و اصفهان تهیه شده بود بسرعت با خلاقیت طراحان قم دچار تحول شده و سبک جدیدی در صنعت قالیبافی ایران پدیدار گشت. این سبک با ویژگیهایی نظیر طراحی استادانه و هماهنگی نقوش و رنگ آمیزی بدیع و کم نظیر به “سبک فرش قم” مشهور گردید.

ساختار اولیه: تار و پود معمولاً از نخ تابیده بسیار ظریفند. در قالیهای ابریشمی تار و معمولاً پود از ابریشم هستند.

گره: قالیهای قم بدلیل ظرافت بسیارشان شهرت دارند. حداقل ۲۵۰۰ گره در هر دسیمتر مربع دارند و در قالیهای نا مرغوب این تعداد به ۱۰۰۰۰ گره در هر متر مربع می رسد و در قالیهای ابریشمی این تعداد بیشتر است و نوع گره، گره فارسی است، بندرت جفتی بافی نیز در این منطقه دیده می شود. پرز: پرزها در قالی قم محکم و کمی خشن بوده و بیشتر از پشم تابیده بسیار نازک یا ابریشم تابیده بسیار ظریف استفاده می شود. پرز قالیها معمولاً کوتاه و چنانچه از ابریشم باشد بسیار کوتاه چیده می شود.

نقش بته جقه همانقدر که در روستاهای ترک زبان همدان با حالتی خاص منطقه مورد استفاده است، در روستاهای فارس زبان قم نیز در زمینه های گرم در اندازه های دو ذرع تا ۷ مترمربع بافته می شود. طرحهای اسلیمی، ختایی، لچک و ترنجدار و نیز طرحهای درختی همانند قالیچه های اصفهان از جمله طرحهای مورد نظری است که بیشترین تولیدات را بخود اختصاص می دهد. نقشهای کومه ای (درختی، حیوانی، بوته ای) و شاه عباسی گل فرنگ به لحاظ امکاناتی که طرح و رنگ آمیزی آنها دارد از زیبایی چشمگیر و رنگهای بدیع بهره مندند. طرح قالیهای شکارگاهی نیز گر چه از اصفهان نشأت گرفته است، لیکن نمونه های فراوانی از این طرح را در قالیهای ابریشم بافت قم می توان مشاهده نمود و بالاخره با توجه به تنوع نقوش و مهارتی که در بافنده قم سراغ داریم تعجبی نخواهد داشت اگر شاهد تولید طرح هایی هندسی و نیمه هندسی در بافته های این منطقه باشیم. لذا بافت طرحهایی هندسی همانند قالیهای قفقاز و نقشهای هراتی موسوم به ماهی درهم که در مدالیونی چند ضلعی متن قالی قم را بخود اختصاص می دهند، گهگاه تعجب بیننده را که همواره به اصالت طرحهای هر منطقه می اندیشیده است بر می انگیزد.

بافندگان قمی، ترجیح می دهند که دلپذیرترین طرحهای سایر مراکز قالیبافی ایران را که در مرور زمان مطلوب و مقبول طبع همگان واقع شده اند با مختصر تغییراتی ببافند. اگر فرشهای آن با قالیهاو قالیچه های اصفهان و کاشان به لحاظ مشابهت نقشه اشتباه شوند زیاد مهم به نظر نمی آید. بطور کلی می توان طرحهای رایج در قالیهای قم را در موارد زیر خلاصه کرد:

بندی خشتی (موزاییکی بختیاری)، بته ای، درختی، شکارگاه، هندسی جوشقانی، شاه عباسی، لچک ترنج، شاه عباسی افشان، محرمات، ترنجی کف ساده، بندی کتیبه ای، محرابی، گل فرنگ و ضل السلطانی، محتشم و خشتی.

طرحهای بوته میری مکرر، نسبت به طرح گلدان رایج ترند. بسیاری از قطعات نیز دارای مدال مرکزی و طرحهای گوناگون در کناره و گوشه ها هستند.

قالی های قم از طریق رنگ های روشن زمینه آن (سفید عاجی، کرم، زرد) قابل تشخیص هستند که عموماً، این زمینه عاری از ترنج ها و لچک ها می باشد. هر چند که نقش آنها در موضوعاتی که ارائه می کنند،دارای پاره ای نا استواری ها و تغییرپذیری ها می باشد لکن در اکثر موارد معرف دو نوع نقش است: یکی از این دو نقش، سرو کوچک استلیزه شده، یعنی بته که گاهی مواقع بطور غلط آنرا نقش کاشمر می نامند، و نقش دیگر ظن السلطانی است. این نقش عبارت است از گلدان مملو از گلی که پرندگان کوچک و زیبایی در بالای آن پرواز می کنند.

ندرتاً به قالی هایی از قم بر می خوریم که دارای مجموعه ای از سروهای واقعی در بین گیاهان و درختان گل دار هستند و از روی طرح های لطیف و ظریفی که دو تخته فرش ابریشمین و قدیمی مقبره شاه عباس را در قم نقشین کرده اند، تقلید شده است.

– – رنگ بندی

صنعت قالیبافی قم همواره به استفاده از رنگهای زیبا و چشم نواز مشهور بوده است. تعداد رنگهای مصرفی در فرش قم، ابتدا محدود به چهار الی ۶ رنگ بوده است اما به موازات تکامل طرح های اولیه فرش، تعداد رنگها نیز در فرش قم افزایش یافته است.

در سالهای اخیر رنگهای اصلی فرش قم را ۱۶ رنگ بشرح ذیل تشکیل داده اند:

لاکی روشن و تیره – سرمه ای- کرم روشن و تیره – نخودی – بژ – قهوه ای سوخته و روشن – آبی روشن و سیر – مشکی – خاکی – طلایی و مسی

افزایش تنوع در طرح های فرش قم و تحولاتی که اخیراً در طراحی فرش این استان بوقوع پیوسته است تعداد رنگهای مصرفی در فرشهای قم را به میزان قابل ملاحظه ای افزایش داده است. به گونه ای که در حال حاضر فرشهایی با بیشتر از ۴۰ رنگ مشخص و متمایز طراحی و بافته می شوند. این رنگها عبارتند از:

سفید برفی، سفید شیری، مشکی، سرمه ای، بژ روشن، بژ سیر، خاکی روشن، خاکی سیر، آبی نفتی، آبی روشن، آبی فیروزه ای، آبی الماسی، سبز یشمی، سبز سیدی، سبز ساق چناری، سبز سدری، سوخته ای، دارچینی روشن، دارچینی سیر، مله ای شتری، مله ای زیتونی، گوجه ای ، طوسی سیر، طوسی روشن، کرم کاهی، کرم شسته، مسی سیر، مسی روشن، مسی پوست پیازی، قهوه ای سیر، قهوه ای روشن

– رنگرزی

کارگاههای رنگرزی این شهرستان سابقاً کلیه رنگهای مورد نیاز خود را از گیاهان رنگزای محلی تأمین نموده و بعضاً نیز از مواد طبیعی دیگری مانند نیل و قرمز دانه و روناس که در منطقه بعمل نمی آمد استفاده می نمودند. اما در سالهای اخیرعلاوه بر بکارگیری مواد اولیه طبیعی و گیاهان رنگزا از رنگهای شیمیایی کرومی – اسیدی راکتیو و سایر رنگهای مرغوب و مقاوم نیز به شیوه علمی استفاده می نمایند.

مواد اولیه رنگزای طبیعی که از دیرباز بطور سنتی در شهرستان قم مورد استفاده بوده اند عبارتند از:

پوست انار: از این ماده که در استان قم بوفور یافت می شود به صورت خشک و پودر شده برای تهیه رنگ زرد تیره – کرم و نخودی استفاده می گردد.

پوست گردو: رنگ شتری و قهوه ای می دهد و ضمن مخلوط شدن با زاج سیاه، رنگ سیاه تولید می کند.

برگ مو: از این ماده مشتقات رنگ زرد بدست می آید.

کاه: برای تهیه رنگ زرد و کرم مورد استفاده قرار می گیرد.

سماق: این ماده اگر با سولفات مس مخلوط شود رنگ بنفش تیره مایل به قهوه ای می دهد.

نیل: از این ماده که قبلاً به صورت گیاه کشت می شده ولی امروزه به صورت نیل صنعتی تولید می گردد رنگ سرمه ای و مشتقات رنگی آبی بدست می آید.

پوست درخت بلوط: برای تهیه رنگ های قهوه ای و شتری مورد استفاده قرار می گیرد.

روناس: گیاهی است خودرو که ماده رنگی در ریشه آن نهفته است و برای بدست آوردن رنگهای قرمز آجری تا قرمز تیره مصرف می شود.

اسپرک: از این گیاه که دارای ماده رنگی زرد رنگ است در ترکیب با نیل، رنگ سبز بدست می آید.

قرمز دانه: این ماده که در محل به نام لاک نیز مشهور است از بدن حشره ای خاص بدست می آید و برای تهیه رنگ لاکی مورد استفاده می باشد.

مواد رنگزای طبیعی فوق (که توأم با نمکهای فلزی خاصی که اصطلاحاً دندانه می شوند مورد استفاده قرار می گیرند) رنگهای باثباتی را بوجود می آورند که به مرور زمان ملایم تر و دلپذیرتر می گردند.

– ابعاد

بخش زیر از لحاظ ابعاد تقسیم نمود:

الف) قالیچه های سجاده ای که معمولاً در اندازه ۲۰/۲×۵۰/۱ متربافته می شوند.

ب) قالی: اندازه قالیهای قم معمولاً ۳×۲و۵/۳ ×۵/۲ و۴×۳ متر این قالیها برای فرش کردن اتاقها و سالنهای بزرگ به کار گرفته می شوند.

ج) کناره: برای فرش کردن راهروها و راه پله ها از این نوع فرش استفاده می گردد. عرض کناره ها بین ۵۰ تا ۱۰۰ سانتی متر و درازای آنها بین ۲ تا ۶ متر می باشد.

د) بیشترین میزان تولید فرش قم از نوع قالیچه می باشد. قالیچه ها کاربرد وسیعی در تزئین و دکوراسیون اتاقها و سالنهای پذیرایی دارند.

با توجه باینکه قم، شهری زیارتی بوده و پس از مشهد مهمترین شهر مقدس ایران است و از طرف دیگری سجاده جایگاه ویژه ای در ره آوردها و تحفه های سفرهای زیارتی ایرانیان دارد لذا کارگاههای قالیبافی که به تولید سجاده اشتغال دارند در این شهر، توسعه قابل توجهی یافته اند. با توجه به مطلب فوق و سایر ابعاد رایج در قم می توان طیف قالیهای قمی را به ۴

علاوه بر این واحدها ، کارگاههای خانگی زیادی نیز در شهرستان قم و روستاهای اطراف آن وجود دارند. امروزه فرش قم در بازارهای جهانی به بافت ظریف و طرح اصل و رنگ آمیزی متین و زیبا شهرت یافته است. شهرت و مقبولیت فرش قم به گونه ای است که حتی قالیبافان کشورهایی نظیر هند و پاکستان و چین از طرح های آن اقتباس نموده و فرشهای کپی شده را روانه بازار نموده اند.

بافندگان فرشهای بسیار نفیس قم از وضع و ترکیب فرشهای کلاسیک سالهای ۱۰۶۹-۹۷۹ هجری شمسی الهام گرفته اند. قالی مقابل هم یکی از آن فرشهای نفیس میباشد. نقش گلدار آن برروی زمینه ای پسته ای رنگ که چندان در فرش دیده نمیشود با برازندگی خاصی نمایان است. حاشیه شاخ و برگ داری که این قالی را بحد کمال خود میرساند، نشانه ایست از برتری هنری که این شهر بدون سنت دیرینه قالیبافی کسب کرده است

– – وضعیت فعلی

براساس آمارگیری صنعت و معدن که در سال ۱۳۷۳ شمسی انجام شده است، در استان قم ۳۱۶۳ واحد کارگاه قالیبافی دایر می باشد. اکثریت این کارگاهها در مرکز استان مستقر بوده و تعداد محدودی نیز در بخشهای تابعه مشغول فعالیت هستند. کارگاههای قالیبافی این استان با وجودیکه بین ۱ تا ۳ نفر قالیباف دارند نظام کارگاهی آنها با روشهای کارگاههای بزرگ قالیبافی مشابه است.