قالی بافی

قالی بافی در دوره صفویه

در دوره صفویه هنرهایی نظیر معماری،کاشی کاری،نقاشی، خطاطی،تذهیب و قالی بافی به نقطه کمال و درخشش خود رسیدند.در دوره صفویه هنرمندان ایرانی به خلق آثاری فوق العاده و زیبا پرداختند،طرح های قالی از خلاقیت و نبوغ هنرمندان ان عصر چنان لبریز شده که هنوزم پس از گذشت چند صد سال در طرح های قالی های امروزی میدرخشند.

قالی بافان این دوره با استفاده از این طرح ها در حدود۱۵۰۰ تخته قالی و قالیچه از خود به جا گذاشته اندکه برخی از آن ها به صورت شاهکار های قالی بافی در دنیا ثبت شده است.در این دوره حرفه قالی بافی از حالت یک شغل روستایی به یک شغل حرفه ای و با اهمیت تبدیل شد و کارگاه های متعددی در شهر های مختلف ایران دایر شد و تجارت و صدور قالی به کشور های اروپایی شروع شد.

در سفرنامه های تاورنیه و شاردن و سایر کسانیکه در آن موقع از ایران دیدن کردند به پیشرفت هنر قالی بافی و همینطور مراکز فراوان بافت قالی در شهر های اصفهان،کاشان،تبریز و کرمان اذعان داشتند.

فرش هاییکه در این دوره بافته شده براساس طرح به گروه های زیر تقسیم میشوند:

ترنج دار، گلداني، شكارگاه، گلدار هراتي، درخت و بوته،‌ باغي، لهستاني

در ادامه به بررسی این طرح ها می پردازیم و با ظاهر و ویژگی های آن ها بیشتر آشنا می شویم.

فرش ابریشم کرباسی[مرکز تولید و فروش فرش ابریشم قم و فرش اصفهان]

قالی بافی در دوره تیموریان

در پست قبلی گفتیم که با حمله مغول ،کشور از تمام جهات دچار پس رفت شد و از آن پیشرفت رو به صعود جا ماند؛یکی از هنر هایی که در آن زمان بسیار تاثیر پذیرفت،هنر قالی بافی بود که تقریبا میتوان گفت در آن دوره  متوقف شده بود،البته ناگفته نماند که تمامی هنرها ،نیز وضعیتی بهتر از قالی بافی نداشتند.

بعد از حمله مغول و به تسلط درآمدن ایران توسط تیموریان،بسیاری از ویژگی و خصوصیات هنری ایران دست خوش تغییرات زیادی شد.در این دوره فرنگ چینی به ایران نفوذ کرده بود و نتیجه این نفوذ  ایجاد تغییر در صنایع ظریفه ایران بود.این تغییر و نقش مانند تاثیر نقاشان و مجسمه سازان ایتالیایی در کار هنرمندان اروپایی در قرن ۱۸ و ۱۹ میلادی بود که کار نقاشان و هنرمندان ایرانی را نیزبه کمال رساند.

در زمینه قالی و قالی بافی این تاثییر مانند تاثیر نقاشان ایتالیایی بسیار سازنده  و مفید بود که تغییرات حاصله چنین بود که طرح های هندسی رفته رفته به طرح های با خطوط دوار،منحنی گرایش یافته بود و طرح هایی مانند پيچك ها، گل ها، نخل هاي بادبزني، توده هاي ابر مانند، قارچ ها، انواع حيوانات و پرندگان افسانه اي و معمولي مانند اژدها، سيمرغ، گربه وحشي، آهو و مانند آن با طرح هاي نقش قالي ايران ادغام گردید.

اگر بخواهیم تغییرات این دوره را مشاهده کنیم میتوانیم  به مینیاتور هایی از بهزاد نقاش مشهور  و همچنین بوستان سعدی و ظفرنامه(کتاب شرف‌الدین علی یزدی) مراجعه کنیم .

هنر های معماری،نقاشی،خطاطی و نقاشی در اوخر حکومت تیموریان و به خصوص در زمان پادشاهی شاهرخ میرزا و فرزند هنرمندش بایسنقر به نقطه اوج و کمال و اهمیت رسیده بود و آن عقب افتادگی در زمان حمله مغول را جبران کرد.

بایسنقر خط ثلث را منند یک استاد مینوشت و در این زمینه قرآن بزرگ و نفیسی به خط زیبای او موجود است و علاوه براین کتیبه مسجد گوهرشاد مشهد را شخصا خطاطی کرده است . این شاهزاده هنرمند به تشویق هنرمندان دوره خود علاقه خاصی نشان می داد؛به حدی که بخش مهمی از ثروت افسانه ای که امیر تیمور از غارت گری های خود بدست آورده بود فرزندان و نوادگانش نظیر شاهرخ میرزا،بایسنقر ،الغ بیک و سلطان بایقر در راه هنر های زیبای ایرای مصرف کردند و موجب پیشرفت بسیار زیاد در زمینه هنری شدند.

در این دوره شهر های سمرقند، بخارا، شيراز و به ويژه شهر هرات که پایتخت بود ،مراکز مهم قالی بافی در ایران بودند.

بعد از تیموریان ،فرمانروایی به دست سلسله قره قويونلو و آق قويونلو افتاد که این سلسله مرکز سیاسی خود را در شهر تبریز قرار دادند،در این دوره فرش های بسیار زیبایی در این شهر بافته شد.

فرش ابریشم کرباسی[مرکز تولید و فروش فرش ابریشم قم و فرش اصفهان]

 قالی بافی در دوره سلجوقیان

با گذشت زمان و به خصوص بعد از جنبش استقلال طلبانه،بار دیگر هنر ورشته قالی بافی در ایران جان دوباره گرفت و احیاءشد و رونق و پیشرفت خود را در پیش گرفت.

در سال ۴۱۶ شمسی بود که  ترکان سلجوقی محدوده وسیعی از خاک ایران را به تصرف خود درآوردند و در آذربایجان و نواحی مرکزی و غربی ایران مستقر شدند.با این تصرف،زبان و فرهنگ سلجوقیان وارد سرزمین ما شد و با هنرو فرهنگ ایران مخلوط گردید که نتیجه این تغییر را میتوان در طرح های قالی ایران  در دوره سلجوقیان  دید.

امروزه از فرش های ایرانی آن دوره اثری وجود ندارد,ولی به احتمال زیاد  تشابه آن را با نمونه فرش هایی که در مسجد علاءالدین قونیه دیده شده اند میتوان چگونگی طرح و نقش آن را حدس زد.البته با اطمینان در این زمینه نمیتوان گفت ولی طرح های قالی این زمان با خطوط شکسته و بدون انحناء بوده و همچنین ظرافت بافت آن نیز به فرش های دوره بعد نمیرسیده است.

رونق و پیشرفت هنر قالی بافی در ایران تا زمان حمله مغول ادامه یافت؛در اشعار منوچهری،ناصرخسرو،انوری،عنصری به قطعات و قصیده هایی بر میخوریم که در آن از قالی و رنگرزی در ان در دوره سخن گفته شده است.اما با هجوم مغول،هنر قالی بافی مانند  سایر فعالیت های هنری تا مدتی متوقف شد.البته ناگفته نماند که با حمله مغول بقیه هنر ها و علم  دچار پس رفت شد و نزدیک به چند سال کشور عزیزمان عقب افتاد.

فرش ابریشم کرباسی[مرکز تولید و فروش فرش ابریشم قم و فرش اصفهان]

سلطه اعراب به ایران و تاثیر آن بر هنر قالی بافی

در مدت زمان قریب به ۲۰۰ سالی که ایران تحت سلطه اعراب بود هنر قالی بافی که زائیده ،ذوغ و نبوغ ایرانی بود ؛دچار رکود گردید و از آن پیشرفت رو به صعودی که در زمان ساسانیان در حال انجام بود بازماند؛اما این عقب ماندگی موجب توقف این هنر در ایران نشد و در گوشه کناراین سرزمین بافت قالی و قالیچه به صورت پراکنده و جزئی در حال انجام بود.

آنچه که بسیار جالب بود این است که با وجود سلطه اعراب به ایران در آن زمان ؛هیچ توجهی به فن قالی بافی نشان ندادند؛امروزه نیز مرد این کشور های عربی حرفه ی بافت قالی و قالیچه آن هارا به سمت خود جذب نمی کند البته به استثنای کشور های عرب زبانی نظیر مصر،تونس،و مراکش که علاقه وافری به خرید قالی و قالیچه دارند اما با وجود همین علاقه ،میل و رغبتی به بافت آن ندارند و میتوان گفت از کار در کنار دار های قالی رویگردانند.

این رکود در هنر و فن قالی بافی  در ایران تا زمان خلفای اموی ادامه داشته ،دراین دوره در منابع و کتب تاریخی از بردن این قالی ها به عنوان هدایا و پیش کش  توسط حکام محلی برای خلفای حاشیه نشین دجله به صورت مکرر نام برده می شود. به طوریکه بنا به نوشته ابن خلدون،خراج سالیانه ناحیه طبرستان و گیلان به مآمون ؛خلیفه عباسی ،۶۰۰ تخته قالی و قالیچه وجود داشته است.

دلایل ما برای وجود کارگاه های قالی بافی حتی پس از تسلط اعراب در ایران ،نوشته های مورخین و جهانگردان عرب و فارسی زبان است که به قالی و قالی بافی ایران اشارتی کرده اند اما این هنر و فن در سال های اولیه تسلط اعراب به ایران تا حدود زیادی  به فراموشی سپرده شد.اما با گذشت زمان و به خصوص بعد از جنبش استقلال طلبانه،بار دیگر هنر ورشته قالی بافی در ایران جان دوباره گرفت و احیاءشد و رونق و پیشرفت خود را در پیش گرفت.

فرش ابریشم کرباسی[مرکز تولید و فروش فرش ابریشم قم و فرش اصفهان]

فرش پازيريك اولین فرش کشف شده

در ادامه قسمت قبلی…

بنابر نظريه يكي از پژوهشگران معروف به نام «ديماند» در فرش پازيريك تركيبي از طرح هاي آشوري و هخامنشي و سكائي بكار رفته ا ست. او نيز مانند ردنكو به اعتقاد داشت که منشاء و مبدا این فرش،ایران است.افراد و پژوهشگران زیادی در این باره اظهار نظر کردند از جمله این صاحب نظران در زمینه باستانی و این فن اولريخ شورمان است که با تاکید و به صورت مصمم منشاء این فرش آذربایجان است و در آنجا بافته شده است اما برخلاف این نظریه ها،یان بنت معتقد است که با توجه به فاصله زیاد بین محل کشف این فرش و مرز های ایران که بالغ بر۳۵۰۰کیلومتر است ؛احتمال اینکه این فرش کار بافندگان ایرانی باشد  خیلی ضعیف است و به طور قاطعانه در کتاب خود تحت عنوان قالیچه ها و قالی های جهان ، مهد و منشا این هنر را در شرق آسیا و در میان اقوام مغول معرفی میکند که سپس از آنجا به قسمت های  غربی آسیا و از جمله ایران رسیده است.

پروفسور ردنکو به دنبال کاوش های خود مدتی بعد تخته فرش دیگری را در فاصله ۱۸۰ کیلومتری پازیریک در مکانی به نام باسادار کشف کرد،این فرش بافت ظریف تری نسبت به فرش پازریک داشت.البته نکته ای که بسیار قابل توجه است کشف یک باستان شناس روسی به نام کوزلف در ناحیه ای به نام نئین اولا واقع در سیبری بود وی تکه هایی از یک فرش ضخیم  را یافته بود که تاریخ بافت آن را بعداز فرش پازیریک تخمین زده اند و آنرا به دوره هخا منشیان منتسب نموده اند.

اسناد تاریخی نشان میدهد که قالی بافی در دوران ساسانیان رونق بسیار داشته که از جمله اسناد مربوط به این گفته سالنامه چینی سوئس سو مربوط به سال های ۵۹۰ تا ۶۱۷ میلادی است و دیگر شواهد تایید مجدد این گفته  تاریخ طبری است که به بیان فرش بهار خسرو میپردازد.در بخش بعدی به شرح این گفته می پردازیم.

فرش ابریشم کرباسی[مرکز تولید و فروش فرش ابریشم قم و فرش اصفهان]

کشف اولین فرش

در قسمت قبل اندکی در باره تاریخچه فرش بافی سخن گفتیم در این پست به ادامه این مبحث میپردازیم.

پژوهشگران اروپایی مدت ها بر فرضیه خود که منشاء قالی بافی تمدن های باستانی مصر و اور بوده است تاکید میکردند تا اینکه اولین فرش به نام پازیریک در کوه های سیبری  توسط پروفسور رودنکو در سال ۱۹۴۹ کشف شد و فرضیه ها و نظریات قبلی را باطل کرد و با توجه به این نمونه عملی ،مهد قالی بافی از سواحل رود نیل و دجله و فرات، به آسیای مرکزی تغییر مکان داد و نشان داد  که مهد هنر قالی بافی ،کشور عزیزمان ایران بوده است.

کشف اولین فرش در سال۱۹۴۹

پروفسور ردنکو این قطعه فرش گره دار را که در اصل به عنوان پوشش اسب به کار میرفته است را در قبر های مستور از یخ چادرنشینان صحراگرد در محلی به نام پازیریک واقع در ۸۰ کیلومتری مرز مغولستان در میان کوه های آلتائی کشف کرد،این فرش که قدمت آن به ۲۵۰۰ سال قبل میلاد می رسد در ابعاد دو متر در یک مترو هشتادوسه سانتی متر و در ۳۶۰۰ گره در دسیمتر مربع و در رنگ قهوه ای و سبز روشن یافت.حاشیه ها این فرش شباهت فراوانی به شکل های متداول در دوره هخامنشیان و نقش های تخت جمشید دارد و بی تردید میتوان منشا گرفته از این عصرو مکان باشد،در زمینه مرکزی آن نیز تصاویر ستاره هایی چهار پره ای ،شبیه شکل های منعکس شده بر روی اشیاء کشف شده در لرستان است.تصویر این فرش را در بالا می بینید.

درباره سابقه تارخي اين فرش با اهميت، كه در موزه «آرميتاژ» لنين گراد  واقع در سنپترزبورک روسیه نگهداري مي شود پرفسور ردنكو  در این باره معتقد است كه این فرش ،در زمان مادها و يا پارت هاي قديمي بافته شده است.بنابر نظريه يكي از پژوهشگران معروف به نام «ديماند» در فرش پازيريك تركيبي از طرح هاي آشوري و هخامنشي و سكائي بكار رفته ا ست. او نيز مانند ردنكو…..(ادامه در بخش بعد)

فرش ابریشم کرباسی[مرکز تولید و فروش فرش ابریشم قم و فرش اصفهان]

قالی بافی

در مورد تاریخ پیدایش این هنر اطلاعات دقیقی وجود ندارد ،اما با توجه به آثاری که از گذشته باقی مانده است و نیز باتوجه به کشفیات بشر ؛این هنر نتیجه ی هنر هایی مانند سبد بافی،نمد بافی ،زیلو بافی ، جا جیم بافی و گلیم بافی  است که جهت گیری  این هنر ها  قدمی به سوی  پیدایش قالی بافی بوده است.اگر به نخستین فرش ها نظری بیفکنیم میتوانیم ویژگی هایی چون  طرح های ساده و ابتدایی و شکسته که عمدتا ذهنی بافت بوده است را دریابیم،که معمولا با توجه به عصر خود ،این گونه نیز پیش بینی میشده است و این فرش های ساده بیشتر جنبه استفاده روزمره داشته اند.

تاریخچه هنر قالی بافی

با وجود  اطلاعات کم در زمینه پیدایش هنر قالی بافی؛اما در باره نخستین فرش های گره دار جهان و تاریخ و محل بافت آن ها دانسته های کمی داریم که آن نیز بیشتر در حد ،حدس وگمان و فرضیه است.پژوهشگران اروپایی در گذشته در اثر تحقیقات خود به این نتیجه رسیده بودند که تمدن های باستانی مصر و اور منشا و گهواره فرش بافی جهان بوده اند و شواهدی برای اثبات این مدعا  در اختیار داشتند؛از جمله این شواهد؛ فصل هجرت ،کتاب تورات،که در این فصل گفته شده است که قوم بنی اسرائیل جهت آرایش و زیبایی خیمه ها و استفاده از قالی سخن می گفته اند و همچنین ستون یاد بودی از شلما نصر دوم آشوری که در آن نقش دو تخته فرش با ریشه های بلند حکاکی شده است؛اما همانطور که گفته شد این مدعا براساس فرضیه و حدس وگمان بوده است و از اصالت کمتری برخوردار بوده است و  بیشتر بر مبنای گفتاری استوار بوده است تا اشاره بر نمونه ای فرش حقیقی  غیر از نقش سنگی آن.

این پژوهشگران مدت ها بر این فرضیه خود تاکید میکردند تا اینکه…..(ادامه در بخش بعد)

فرش ابریشم کرباسی[مرکز تولید و فروش فرش ابریشم قم و فرش اصفهان]