تاریخچه هنر قالی بافی در جهان و ایران

قالی بافی در دوره صفویه

در دوره صفویه هنرهایی نظیر معماری،کاشی کاری،نقاشی، خطاطی،تذهیب و قالی بافی به نقطه کمال و درخشش خود رسیدند.در دوره صفویه هنرمندان ایرانی به خلق آثاری فوق العاده و زیبا پرداختند،طرح های قالی از خلاقیت و نبوغ هنرمندان ان عصر چنان لبریز شده که هنوزم پس از گذشت چند صد سال در طرح های قالی های امروزی میدرخشند.

قالی بافان این دوره با استفاده از این طرح ها در حدود۱۵۰۰ تخته قالی و قالیچه از خود به جا گذاشته اندکه برخی از آن ها به صورت شاهکار های قالی بافی در دنیا ثبت شده است.در این دوره حرفه قالی بافی از حالت یک شغل روستایی به یک شغل حرفه ای و با اهمیت تبدیل شد و کارگاه های متعددی در شهر های مختلف ایران دایر شد و تجارت و صدور قالی به کشور های اروپایی شروع شد.

در سفرنامه های تاورنیه و شاردن و سایر کسانیکه در آن موقع از ایران دیدن کردند به پیشرفت هنر قالی بافی و همینطور مراکز فراوان بافت قالی در شهر های اصفهان،کاشان،تبریز و کرمان اذعان داشتند.

فرش هاییکه در این دوره بافته شده براساس طرح به گروه های زیر تقسیم میشوند:

ترنج دار، گلداني، شكارگاه، گلدار هراتي، درخت و بوته،‌ باغي، لهستاني

در ادامه به بررسی این طرح ها می پردازیم و با ظاهر و ویژگی های آن ها بیشتر آشنا می شویم.

فرش ابریشم کرباسی[مرکز تولید و فروش فرش ابریشم قم و فرش اصفهان]

قالی بافی در دوره تیموریان

در پست قبلی گفتیم که با حمله مغول ،کشور از تمام جهات دچار پس رفت شد و از آن پیشرفت رو به صعود جا ماند؛یکی از هنر هایی که در آن زمان بسیار تاثیر پذیرفت،هنر قالی بافی بود که تقریبا میتوان گفت در آن دوره  متوقف شده بود،البته ناگفته نماند که تمامی هنرها ،نیز وضعیتی بهتر از قالی بافی نداشتند.

بعد از حمله مغول و به تسلط درآمدن ایران توسط تیموریان،بسیاری از ویژگی و خصوصیات هنری ایران دست خوش تغییرات زیادی شد.در این دوره فرنگ چینی به ایران نفوذ کرده بود و نتیجه این نفوذ  ایجاد تغییر در صنایع ظریفه ایران بود.این تغییر و نقش مانند تاثیر نقاشان و مجسمه سازان ایتالیایی در کار هنرمندان اروپایی در قرن ۱۸ و ۱۹ میلادی بود که کار نقاشان و هنرمندان ایرانی را نیزبه کمال رساند.

در زمینه قالی و قالی بافی این تاثییر مانند تاثیر نقاشان ایتالیایی بسیار سازنده  و مفید بود که تغییرات حاصله چنین بود که طرح های هندسی رفته رفته به طرح های با خطوط دوار،منحنی گرایش یافته بود و طرح هایی مانند پيچك ها، گل ها، نخل هاي بادبزني، توده هاي ابر مانند، قارچ ها، انواع حيوانات و پرندگان افسانه اي و معمولي مانند اژدها، سيمرغ، گربه وحشي، آهو و مانند آن با طرح هاي نقش قالي ايران ادغام گردید.

اگر بخواهیم تغییرات این دوره را مشاهده کنیم میتوانیم  به مینیاتور هایی از بهزاد نقاش مشهور  و همچنین بوستان سعدی و ظفرنامه(کتاب شرف‌الدین علی یزدی) مراجعه کنیم .

هنر های معماری،نقاشی،خطاطی و نقاشی در اوخر حکومت تیموریان و به خصوص در زمان پادشاهی شاهرخ میرزا و فرزند هنرمندش بایسنقر به نقطه اوج و کمال و اهمیت رسیده بود و آن عقب افتادگی در زمان حمله مغول را جبران کرد.

بایسنقر خط ثلث را منند یک استاد مینوشت و در این زمینه قرآن بزرگ و نفیسی به خط زیبای او موجود است و علاوه براین کتیبه مسجد گوهرشاد مشهد را شخصا خطاطی کرده است . این شاهزاده هنرمند به تشویق هنرمندان دوره خود علاقه خاصی نشان می داد؛به حدی که بخش مهمی از ثروت افسانه ای که امیر تیمور از غارت گری های خود بدست آورده بود فرزندان و نوادگانش نظیر شاهرخ میرزا،بایسنقر ،الغ بیک و سلطان بایقر در راه هنر های زیبای ایرای مصرف کردند و موجب پیشرفت بسیار زیاد در زمینه هنری شدند.

در این دوره شهر های سمرقند، بخارا، شيراز و به ويژه شهر هرات که پایتخت بود ،مراکز مهم قالی بافی در ایران بودند.

بعد از تیموریان ،فرمانروایی به دست سلسله قره قويونلو و آق قويونلو افتاد که این سلسله مرکز سیاسی خود را در شهر تبریز قرار دادند،در این دوره فرش های بسیار زیبایی در این شهر بافته شد.

فرش ابریشم کرباسی[مرکز تولید و فروش فرش ابریشم قم و فرش اصفهان]

 قالی بافی در دوره سلجوقیان

با گذشت زمان و به خصوص بعد از جنبش استقلال طلبانه،بار دیگر هنر ورشته قالی بافی در ایران جان دوباره گرفت و احیاءشد و رونق و پیشرفت خود را در پیش گرفت.

در سال ۴۱۶ شمسی بود که  ترکان سلجوقی محدوده وسیعی از خاک ایران را به تصرف خود درآوردند و در آذربایجان و نواحی مرکزی و غربی ایران مستقر شدند.با این تصرف،زبان و فرهنگ سلجوقیان وارد سرزمین ما شد و با هنرو فرهنگ ایران مخلوط گردید که نتیجه این تغییر را میتوان در طرح های قالی ایران  در دوره سلجوقیان  دید.

امروزه از فرش های ایرانی آن دوره اثری وجود ندارد,ولی به احتمال زیاد  تشابه آن را با نمونه فرش هایی که در مسجد علاءالدین قونیه دیده شده اند میتوان چگونگی طرح و نقش آن را حدس زد.البته با اطمینان در این زمینه نمیتوان گفت ولی طرح های قالی این زمان با خطوط شکسته و بدون انحناء بوده و همچنین ظرافت بافت آن نیز به فرش های دوره بعد نمیرسیده است.

رونق و پیشرفت هنر قالی بافی در ایران تا زمان حمله مغول ادامه یافت؛در اشعار منوچهری،ناصرخسرو،انوری،عنصری به قطعات و قصیده هایی بر میخوریم که در آن از قالی و رنگرزی در ان در دوره سخن گفته شده است.اما با هجوم مغول،هنر قالی بافی مانند  سایر فعالیت های هنری تا مدتی متوقف شد.البته ناگفته نماند که با حمله مغول بقیه هنر ها و علم  دچار پس رفت شد و نزدیک به چند سال کشور عزیزمان عقب افتاد.

فرش ابریشم کرباسی[مرکز تولید و فروش فرش ابریشم قم و فرش اصفهان]